1-       BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: Kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesi kuralıdır.

Karşımızda oturan adamı daha önce nerede gördüğümü hatırladım. Hepsi uyar.

 Özellikler:

Yabancı dillerden Türkçeye geçen sözcüklerde bu uyum aranmaz.

Anne, elma, hangi, inanmak, dahi, kardeş gibi Türkçe sözcük, asıl şekilleri bozulduğu için bu uyuma aykırı durumdadırlar.

-yor, -ken, -leyin, -mtrak, -ki, -daş ekleri tek biçimli olduğu için bu uyuma uymaz. (geliyor, başlarken, akşamleyin, ekşimtırak, yarınki, gönüldaş)

 

2-       KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU: Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden sonra düz ünlüler yer alır.(Gerilim, karışıklık)

İlk hecede yuvarlak ünlü varsa onu takip eden hecede ya düz geniş (a,e) ya da dar yuvarlak ünlüler (u,ü) bulunur. Kısaca o,ö,u,ü --- a,e ya da u,ü (oturum, doğallık, kolaylık sözcükleri uyar; polis ümit, torpil sözcükleri uymaz)

Türkçe sözcüklerde ilk hece dışında o, ö ünlüleri bulunmaz.

Her iki ünlü uyumu da bileşik ve yabancı sözcüklerde aranmaz.

 

1-       ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞME): Sert ünsüzlerden biriyle biten sözcüklere yine sert ünlüyle başlayan ekler gelebilir.

Bak-tı, ağaç-tan, iş-çi gibi.

 

2-ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ): ‘’p,ç,t,k’’ sert ünsüzleri ile biten sözcüklere ünlüyle başlayan ekler geldiğinde bu sesler yumuşayarak ‘’b,c,d,g,ğ’’ olur.

Ağaç – ağacı, kulak – kulağı, dolap – dolaba, inat – inadı gibi.

 

Yabancı ve genellikle tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.

3- ÜNLÜ (HECE) DÜŞMESİ:İkinci hecelerinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan sözcüklere, ünlü ile başlayan ekler getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. (akıl – aklı, ağız – ağza, boyun – boynu gibi)

Şükür, kahır, sabır, zikir, fikir, resim, kayıt, zehir, zihin gibi ikinci hecesinde dar ünlü olan yabancı asıllı sözcükler ünlü ile başlayan ek aldığında ya da ‘’etmek, olmak’’ ile bileşik biil oluşturduğunda hece düşmesi olur. (kayıp olmak – kaybolmak, zehir etmek – zehretmek, fikir – fikri resim – resmi gibi)

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcükler yapım ekleri aldığında da düşme olur. (sızı-la – sızla-, uyu-ku – uyku, sarı-ar – sarar gibi)

 

4- ÜNLÜ DARALMASI: ‘’-yot’’ eki kendinden önce gelen geniş ünlüleri (a,e) daraltıp (ı,i,u,ü)’ye dönüştürür. (boya-yor – boyuyor, gel-me-yor – gelmiyor, söyle-yor – söylüyor)

5- AŞINMA: ne asıl – nasıl, ne için – niçin, o arada – orada, sütlü aş – sütlaç, pek iyi – peki, Cuma ertesi – cumartesi, Pazar tesi – pazartesi, kayın ana – kaynana

6- ÜNLÜ TÜREMESİ: Küçültme eki ‘’-çık, -çik’’ tek heceli sözcüklere eklendiğinde bu ekten önce bir ünlü türer. (dar-cık – dar-a-cık, az-cık – az-ı-cık, bir-cik – bir-i-cik, genç-cik – genc-e-cik)

 

7- ÜNSÜZ DÜŞMESİ: ‘’k’’ sesi ile biten sözcüklere özellikle küçültme ekleri ‘’-cık, -cik/-cek,-cak’’ eklendiğinde, sözcük sonundaki ‘-k’ düşer. (ufak-cık – ufacık, küçük-çük – küçücük)